Eşeysiz üreme; bölünerek üreme, tomurcuklanma, sporla üreme, rejenerasyon, partenogenez ve bitkilerde görülen vejetatif üreme olmak üzere altı çeşittir.
İçindekiler
Bölünerek Üreme Nedir?
Bölünerek Üreme, eşeysiz üremenin en basit ve en yaygın şeklidir. Bakterilerde, arkelerde ve protistaların pek çok türünde görülür.
Bölünme sonucu oluşan yeni hücrelerdeki kalıtsal materyal, nitelik ve nicelik olarak birbirinin aynısıdır. Ancak sitoplazma miktarları farklı olabilir. Bakteriler uygun ortam şartlarında 20 dakikada ikiye bölünerek çoğalır. Uygun ortam koşullarında birey sayısı artışı her nesilde iki katına çıkar.
Tek hücreli protistalar da bölünerek çoğalır. Bu çoğalma sırasında çekirdek de sitoplazma gibi boğumlanır. Oluşan yeni hücrelerin kalıtsal özellikleri birbirleri ile aynıdır. Ancak sitoplazma miktarları ve organel sayıları farklı olabilir. Sitoplazma bölünmesinin yönü, protistanın türüne göre farklılık gösterebilir.
Öglenada boyuna, paramesyumda enine bölünme görülürken amipte bölünme her yönde olabilir. Çünkü amipte hücre zarı dışında hücreyi koruyan ve ona şekil veren ikinci bir hücre örtüsü (pelikula) bulunmaz.
Eşeysiz üremeyle çoğalan bazı canlılarda eşeyli üreme de görülebilmektedir.
Bazı tek hücreli ökaryot canlılarda hücre zarının dışında koruyucu bir örtü bulunur. Bu örtüye pelikula denir.
Sporla Üreme Nedir?
Sporla üreme Plazmodyum (sıtma paraziti) gibi bazı protistalarda, mantarlarda ve bütün çiçeksiz bitkilerde görülür.
Sporların etrafı kalın bir örtüyle kaplıdır. Bu nedenle sporlar, olumsuz çevre şartlarına karşı oldukça dayanıklıdır. Sporlar; rüzgar, yağmur, böcekler ve diğer aracılarla çevreye yayılmaktadır. Dayanıklı oldukları için atmosferin en üst katmanlarında bile canlılıklarını koruyabilmektedir. Sporlar uygun şartlarda çimlenerek yeni canlıları oluşturur.
Sporla üremede spor hücreleri döllenme olmaksızın yeni bireyleri doğrudan oluşturabilmektedir. Uygun ortam koşullarında spor hücreleri su alarak aktifleşir. Sporlar çimlenirken içinde enzim etkinliği, ATP üretimi ve tüketimi artar. Böylece kısa sürede aktif hücrelere dönüşerek bölünmeye başlar.
Çiçeksiz bitkilerde spor hücreleri spor kesesi içinde mayoz bölünme sonucunda oluşur. Bu nedenle spor hücreleri arasında kalıtsal çeşitlilik görülür.
Spor keselerinin patlamasıyla sporlar etrafa yayılır. Sporlar, olumsuz çevre şartlarına karşı dayanıklı olduklarından uzun süre canlılıklarını korurlar.
Tomurcuklanma Nedir?
Ana canlının vücudunda oluşan bir ya da daha fazla çıkıntının gelişmesi sonucu yeni bireylerin oluşmasına tomurcuklanma denir.
Oluşan tomurcuklar, ana canlı üzerinde kalarak koloni oluşturabileceği gibi ana canlıdan ayrılarak bağımsız olarak da yaşamını devam ettirebilir.
Oluşan tomurcuklar başlangıçta ana canlıdan çok küçüktür. Ancak ana canlı ile yavruların kalıtsal özellikleri aynıdır. Tomurcuklanma, büyüklük farkının fazla olması ve koloni oluşturabilme yeteneği yönüyle bölünerek üremeden ayrılır.
Bazı protistalarda, bira mayası hücrelerinde, süngerlerde ve sölenterlerde (hidra, denizanası ve mercanlar) görülür.
Vejetatif Üreme Nedir?
Bitkilerde görülen vejetatif üreme; ana bitkinin dal, yaprak gibi parçalarının çimlenmesiyle gerçekleşir ve onarım esasına dayalı bir eşeysiz üreme çeşididir.
Bitkiler bölünebilen dokulara sahiptir. Bu hücrelerin bölünebilme yeteneği sayesinde bitkisel organlar kendini onarabilir. Mitoz bölünme ile gerçekleşen bu onarım sürecinin sonunda, bu bitkisel yapılardan yeni bitkiler oluşur.
Genellikle çiçekli bitkilerde görülür. Üzüm, muz, gözyaşı bitkisi, kavak, söğüt, patates ve soğan gibi bitkiler vejetatif olarak üremektedir. Bunun dışında üzüm, muz, kavak ve söğüt eşeyli üreyerek tohum da oluşturabilir. Vejetatif üretim, zirai üretimde de yaygın olarak kullanılmaktadır.
Zirai üretimde vejetatif üretimin kullanım amaçları şunlardır:
- Üretimi hedeflenen bitkilerin kalıtsal özelliklerini koruma
- Tohumla üretimi zor olan bitkileri üretme
- Bitkilerin üretim hızını artırma
- Nesli tükenmekte olan bitkileri üretme
- Tohum oluşturamayan bitkilerin üretimini yapma
Vejetatif Üreme Çeşitleri
Çelikle Üreme
Bitkilerin dal ve kök parçalarından yeni bitkilerin üretilmesine çelikle üretim denir. Nemli toprakta ya da suda bir süre bekletilerek köklendirilen bitki parçalarından yeni bitkiler üretilir.
Çekirdeksiz üzüm, muz, Afrika menekşesi, kavak ve söğüt gibi bitkiler çelikle üretilebilmektedir.
Yumru Gövde ile Üreme
Patates ve yer elması gibi bitkilerin yer altı gövdelerindeki gözlerden (nodlardan) yeni yumruların ve bitkilerin oluşmasına yumru gövde ile üreme denir.
Soğanla Üreme
Genellikle sarımsak, soğan, muz, zambak, salep ve safran gibi tek çenekli bitkiler bu yolla ürer.
Kalın gövde uzantılarına soğan denir. Soğanlar toprak altında uzayarak saçak kök oluşturur. Bitki olgunlaştığında, vejetatif olarak toprak altında yeni soğanlar oluşturur.
Sürünücü Gövde ile Üreme
Ana gövdeden gelişen dalların veya gövdenin üzerindeki gözlerin toprakla teması sonucunda köklenme ile yeni bitkilerin oluşmasına sürünücü gövde ile üreme denir.
Çilek, sarmaşık ve üzüm gibi bitkilerde görülür.
Doku kültürü yöntemi ve aşılama da vejetatif üretim tekniklerindendir.
Doku Kültürü Yöntemi
Bitkilerden elde edilen parçalardan, özel besi ortamlarında yeni bitkilerin üretilmesi yöntemine doku kültürü denir.
Bu uygulamada, steril besi ortamları hazırlanır. Doku parçaları bu steril besi ortamlarına yerleştirilerek uygun şartlarda mitozla hücre çoğalması gerçekleştirilir. Doku farklılaşması olmadan oluşan hücre yığınlarına kallus denir.
Kalluslar; hormonlarla desteklenmiş farklı besi ortamlarına alınarak kallusun kök ve gövde dokularının kalluslardan farklılaşması ile yeni bitki oluşumu sağlanır. Bitki filizleri, birbirinden ayrılarak farklı besi ortamlarında büyütülür ve belirli bir büyüklükten sonra seralara alınır.
Doku kültürü yöntemi ile tohumla veya diğer yöntemlerle üretimi zor olan bitkilerin özel besi ortamlarında üretimi sağlanır. Bu sayede, vejetatif olarak bitkiler klonlanır ve aynı genetik yapıya sahip bitkiler elde edilir.
Aşılama
Bazı bitkilerden elde edilen tomurcukların veya doku parçalarının başka bir bitkiye taşınmasına aşılama denir. Aşılama ile kök ve gövde yapısı güçlü olan bitkiler üzerinde verimi yüksek tomurcuklar geliştirilmiş olur. Bu yöntemle bitkilerin üretim hızı ve verimi artırılmış olur.
Aşılama ile transfer edilen doku, farklı bir bitki üzerinde geliştiği için bir bitki üzerinde iki farklı genetik yapı bulunur. Ancak aşılanan tomurcuktan gelişen dallar, aşının alındığı bitkinin genetik özelliklerini gösterir ve aynı özellikte ürünler verir.
Rejenerayon (Yenilenme) Nedir?
Canlılarda, çeşitli nedenlerle yaralanan ya da kopan vücut parçalarının yenilenerek yerine konulmasına rejenerasyon (yenilenme) denir.
Kopan parçanın rejenerasyonla kendini yenilemesi bazı canlılarda yeni birey oluşumu ile sonuçlanır. Bu olaya rejenerasyon ile üreme denir. Süngerlerde, yassı solucanlarda, bazı denizyıldızı türlerinde ve halkalı solucanlarda rejenerasyonla üreme görülür.
Omurgasızlardan omurgalılara doğru canlıların rejenerasyon yeteneği azalır. Omurgalılarda rejenerasyon olayı, zarar gören doku ve organın onarımı düzeyinde olurken bazı omurgasızlarda üreme düzeyinde gerçekleşebilmektedir. Denizyıldızlarının bazı türlerinde sadece kopan kollar yenilerken, bazı türlerinde ise kopan her bir koldan tüm bir birey gelişmektedir. Böylece denizyıldızlarının bu türlerinde eşeysiz üreme gerçekleşmiş olur. Burada dikkat edilmesi gereken husus, yenilenmenin gerçekleşmesi için kopan her bir parçanın merkezi diskten 1/5’ini alması gerektiğidir.
Kertenkele, kopan kuyruğunun yerine rejenerasyon ile yeniden kuyruk oluşturabilir. Semenderin kopan bacağının yerine rejenerasyonla yeni bir bacak oluşur.
Ancak kertenkelenin kopan kuyruğundan yeni bir kertenkele ya da semenderin kopan bacağından yeni bir semender oluşamaz. Bu nedenle bu olaylardaki yenilenme, organın onarımı düzeyinde olduğu için eşeysiz üreme değildir.
Partenogenez Nedir?
Döllenmemiş yumurta hücresinden yeni bireyin oluşmasına partenogenez denir. Partenogenez olayı, bazı omurgasız ve omurgalı hayvan türlerinde görülebilmektedir.
Partenogenez; arılarda, su pirelerinde, karıncalarda, yaprak bitlerinde ve kelebeklerde görülebilmektedir. Omurgalılarda ise bazı balık, kurbağa, sürüngen ve kuş türlerinde görülebilmektedir.
Oluşum şekline göre partenogenez ikiye ayrılır. Doğal ortamlarda canlının hayat süreci içinde gerçekleşen partenogeneze doğal partenogenez, deneysel uygulamalar sonucunda gerçekleşen partenogeneze ise deneysel partenogenez denir. Erkek bal arılarının oluşumu, doğal partenogeneze örnek gösterilebilir. Döllenmemiş ipek böceği yumurtaları fırçalandığı zaman deneysel olarak partenogenezle yeni bireyler oluşur.
Bal arılarında kraliçe ve işçi arılar diploittir. Erkek bal arıları ise haploittir. Erkek bal arıları, döllenmemiş yumurtanın gelişmesi sonucunda partenogenezle oluşur. Dişi bal arıları ise döllenme sonucu eşeyli üremeyle meydana gelir. Yumurta mayoz ile üretilirken spermler mitozla üretilir. Kraliçe arının yumurtalarından bir kısmı döllenmeden gelişerek n kromozomlu erkek arıları oluştururken bir kısmı ise döllenerek 2n kromozomlu dişi arıları oluşturur. Dişi bal arıları, beslenme şekline göre kraliçe veya işçi arı olarak gelişir.
Yorumlar (1)