Tarihsel olarak incelendiğinde sağlık kelimesi yaklaşık olarak MS 1000 yılında ortaya çıktığı düşünülmektedir. Sağlık kavramının köklerini Dolfman (1973) ve Balog (1978) incelemişler, kelimenin orijinal olarak eski İngilizceden geldiğini, durumu ve sağlam ya da bütün olma koşulu anlamına geldiğini ortaya koymuşlardır. Daha doğru bir ifadeyle, sağlık sadece fizyolojik işleyişle değil, zihinsel ve ahlaki sağlamlık ve ruhsal durumla da ilişkilendirilmektedir. Sağlık kelimesi genellikle iyi, kötü veya zayıf gibi hem olumlu hem de olumsuz niteleyicilerden önce gelse de her zaman olumlu bir varlık olarak görülmüştür.
Eski Yunanlılar için sağlık her zaman çok önemli bir özellik taşımıştır. Yunanlıların sağlık ve hastalık fikirleri kuşkusuz Batı’nın sağlık görüşleri üzerinde büyük bir etki yaratmıştır. Bununla birlikte, tıp, bilim, sosyoloji, psikoloji ve siyaset alanlarındaki ilerlemelerle birlikte, daha felsefi sağlık kuramlarına meydan okunmaya ve daha bilimsel olanlarla ikame edilmeye başlanmıştır. 1646’daki İngiliz iç savaşının ardından, hükümet ülke genelinde ücretsiz okullar ve ücretsiz tıbbi bakım hizmetlerini demokratik reformun bir parçası olarak sunmaya başlamıştır. Rusya’da Büyük Petro’nun ülkeye Batı tıbbını tanıtma girişimlerinin ardından devletin sağlıktaki rolü teşvik edilmiştir. Catherine yönetimi sırasında Moskova’da bir veba salgını (1771-1772) bastırılmıştır.
Fransa’daki devrimin ardından, kurucu meclis bir sağlık komisyonu kurmuş ve ulusal düzeyde muhtaçlara yardım programı oluşturulmuştur. 1802’de Paris Bürosu sanitasyon, gıda kontrolü, sağlık istatistikleri, mesleki eğitim, ilk yardım ve tıbbi bakım sorunları dahil olmak üzere çok çeşitli halk sağlığı endişelerini ele almıştır. Fransa’da diğer şehirleri benzer programları takip ederek 1848’de merkezi bir ulusal sağlık birimi kurulmuştur. 19. yüzyılın ortalarında hayati istatistiklerin raporlanması Fransa ve Alman eyaletlerinde verilmeye başlanmış, böylece epidemiyolojik analizlerin gelişimini teşvik edilmiştir.
Rönesans sırasında ve sonrasında yoksullar için hastane hizmetlerinin geliştirildiği görülmektedir. Sağlık hizmetleriyle birlikte hastane bakımında reformlar geliştirilmiş ve devrim niteliğinde yeniliklere ulaşılmıştır. Sağlıkta iş birliği, 1851’de Kahire’de kolera konulu ilk uluslararası konferanstan, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Milletler Cemiyeti’nin sağlık organizasyonuna ve modern zamanlara kadar uluslararası diplomasinin bir parçası olmuştur. II. Dünya Savaşı’nın ardından uluslararası sağlık konularına gösterilen önemin giderek artış gösterdiği bilinmektedir. Bu konuların başında aşılama gibi, halk sağlığı teknolojisinin gelişmekte olan ülkelere yaygın bir şekilde uygulanmasını teşvik etmek gelmektedir.
Dünya Sağlık Örgütü (WHO), sağlığı “sadece hastalığın yokluğu değil, tam fiziksel, sosyal ve zihinsel sağlık durumu” olarak tanımlayan bir tüzük ile 1946 yılında kurulmuştur. Uluslararası iş birliği geleneği, WHO, Uluslararası Kızılhaç / Kızılay, Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu (UNICEF) gibi kuruluşlar tarafından sürdürülmektedir. WHO liderliğinde, 1977 yılına kadar çiçek hastalığının ortadan kaldırılması, sağlığa yönelik büyük tehditlerin uluslararası iş birliği yoluyla kontrol edilebileceğini gösteren birleşik eylemle sağlanmıştır.
Halk sağlığı tehditlerinin küreselleşmesi, 1980’lerden beri HIV pandemisinde, 2003’te SARS’ta ve 2020 de Covid-19 salgınlarında görüldüğü gibi hızla ortaya çıkabilmekte ve yayılabilmektedir. Daha yakın zamanlarda, kuş gribi olarak bilinen H5N1 virüsü türü gibi potansiyel olarak yıkıcı pandemik grip için endişeler artmış ve Covid-19 ile tüm dünyayı kısa sürede tahmin edilmesi güç sonuçlar oluşturarak etkilemiştir. 20. yüzyılın ikinci yarısında sanayileşmiş ülkelerde ölüm ve sakatlığın en yaygın nedenleri olan kronik hastalıklar, orta sınıf topluluklarının büyümesiyle birlikte gelişmekte olan ülkelerin çoğunda da hâkim duruma gelmiştir. Tütün kullanımı, obezite, diyabet, kalp hastalığı ve kanser önde gelen çağdaş dünyada morbidite ve mortalite nedenleri arasındadır. Küresel ısınma ile çevresel bozulma, biriken ozon ve zehirli atıklar, asit yağmuru, nükleer kazalar, doğa rezervlerinin kaybı gibi birçok başka faktör sağlığı küresel olarak etkilemektedir.
Küresel sağlık sorunları, doğaları gereği, bireysel veya hatta ülke gruplarının çözme kapasitesinin ötesindedir. Hükümetlerin, uluslararası kuruluşların ve sivil toplum kuruluşlarının birbirleriyle, endüstri ile ve medyanın değişim getirmesi ve çevrenin kötüye kullanımı ile sosyal boşlukların neden olduğu ortak tehlikeleri azaltması mümkündür. Tütün, dünya çapında erken ölümler için önde gelen önlenebilir risk faktörüdür. Sigaraya atfedilebilen 5 milyon yıllık ölüm tahminleri, tütün salgınının etkisini yeterince ölçmemektedir çünkü tütün kullanımı çok geniş bir komorbidite faktörü olarak mevcuttur ve katkıda bulunmaktadır. Halen sigara içen tahmini 650 milyon insanın yarısından fazlası bu bağımlılığın etkilerinden ölecek ve mevcut sigara içme alışkanlıkları devam ederse 2030 yılına kadar yılda 10 milyondan fazla ölüme neden olacaktır.
Tüm insanlara sağlık hizmeti sağlamak, hızla büyüyen küresel nüfusu beslemek kadar büyük bir zorluktur. Çiçek hastalığının ortadan kaldırılmasında ve diğer birçok hastalığın halk sağlığı önlemleriyle kontrol edilmesindeki başarılar, hastalıkları ve ıstırabı azaltan belirli hedeflere yönelik uyumlu uluslararası iş birliği ve eylem potansiyelini göstermektedir.
Dünya Sağlık Örgütü (WHO), 21. yüzyıla girerken 2000 yılında “Herkes İçin Sağlık” sloganını kullanmaktadır. Bu, dünyadaki tüm bireylerin 2000 yılında sağlıklı olması dileğiydi. 1986 yılında Ottowa’daki toplantıda “Sağlığı Geliştirme Politikası” iki kelimeyle özetlendi: Herkes İçin Sağlık. Ancak her ülkenin sağlık koşulları o ülkenin sağlık politikasını belirlemektedir. Bu, her ülkenin farklı sağlık sorunları olduğu anlamına gelmektedir. Örneğin, bir ülke için savaşmanın şartı olan sarıhumma veya Rift Vadisi humması ancak bir tıp kültürü içindeki diğer ülkelerin hekimlerine öğretilebilir. Ayrıca, yüzyılımızın insanlarının hem işleri hem de sevgileri nedeniyle ülkeleri gezme sevgisi, yeni bir bilim dalı olan “Turizm Sağlığı” nın düşünülmesini gerektirmektedir. Bu nedenle kendi ülkesinde sarıhumma olmayan bir kişinin gideceği ülkede bu hastalık sık görülüyorsa sarıhumma aşısı yaptırması gerekmektedir. Sağlık politikasını belirleyen koşullar, gelişen medeniyete paraleldir. Sağlık politikaları değişen zamana bağlı olarak değişim göstermektedir.
Toplumlar geliştikçe, hastalık kalıpları da gelişir. Bu değişiklikler kısmen halk sağlığı ve tıbbi bakımın sonucudur ancak aynı şekilde yaşam standartlarının, beslenme, barınma ve ekonomik güvencenin iyileştirilmesinin yanı sıra doğurganlık ve diğer aile ve sosyal faktörlerdeki değişikliklerden kaynaklanmaktadır. Hastalık kalıpları değiştikçe, müdahale için uygun stratejiler de değişir. 20. yüzyılın ilk yarısında, gelişmiş ülkelerde bile ölüm nedeni olarak bulaşıcı hastalıklar baskın hale gelmiştir. İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana, sanayileşmiş ülkelerde, ölüm nedenleri olarak enfeksiyon hastalıklarının azalması ve enfeksiyon dışı hastalıkların artmasıyla epidemiyolojik modellerde büyük bir değişim yaşanmıştır. Uzun ömürlülükteki artışlar temel olarak azalan bebek ve çocuk ölümlerinden, gelişmiş beslenmeden, aşıyla önlenebilir hastalıkların kontrolünden ve akut bulaşıcı hastalıkların tedavisi için antibiyotiklerin ortaya çıkmasından kaynaklanmıştır. Artan kardiyovasküler hastalıklar ve kanser insidansı, öncelikle yaşlı insanları etkilemekte ve bu da bulaşıcı olmayan hastalıklar için nedensel risk faktörleri üzerine epidemiyolojik araştırmalarda artan bir vurguya yol açmaktadır.
Enfeksiyöz olmayan hastalıkların belirli gruplara dağılımına ilişkin çalışmalar, Romalıların belirli meslek grupları arasında aşırı ölüm oranları bildirdiği yüzyıllar öncesine dayanmaktadır. Bu çalışmalar, 18. yüzyılın başlarında Ramazzini tarafından güncellenmiştir. 18. yüzyıl Londra’sında Percival Potts, Skrotum kanseri’nin %100’ünün baca temizleyiciler arasında görüldüğünü bulmuştur. Lind’den 1747’de denizciler arasında iskorbütle ilgili epidemiyolojik araştırmalar ile halk sağlığında bulaşıcı olmayan hastalıkların beslenme nedenlerine odaklanmıştır. 1950’lerin başlarında, Birleşik Krallık’taki öncü araştırmacılar Richard Doll, Austin Bradford Hill ve James Peto’nun tütün kullanımı ile akciğer kanseri arasında bir ilişki olduğunu ortaya koydukları zaman, “doğal deneyler” üzerine gözlemsel epidemiyolojik çalışmalar çok önemli veriler üretmiştir. Akciğer kanseri başta olmak üzere farklı nedenlerden İngiliz doktorların ölüm modellerini takip etmişlerdir. Sigara içenlerde akciğer kanserinden ölüm oranlarının içmeyenlere göre 10 kat daha yüksek olduğunu bulmuşlardır. Diyet ilişkisine işaret eden epidemiyolojik çalışmalar ve kardiyovasküler hastalıkları olan hipertansiyon da halk sağlığı politikası için kritik öneme sahip materyal sağlamış ve batı ülkelerinde yaşam tarzının halk sağlığı üzerindeki etkisi konusunda halkın endişesini ve bilincini artırmıştır. Halk sağlığının bu yeni çağında, miasma ve mikrop teorileri arasındaki tamamlayıcı ilişki kabul edilmektedir. 20. yüzyılın ortalarında bulaşıcı hastalıklar kontrol altına alınırken, modern yaşamla ilgili riskler gelişmiştir.
Bu riskler, hem nedensellik hem de önleme araçları açısından bulaşıcı hastalıklardan daha karmaşıktır. Yine de halk sağlığı müdahaleleri, iyileştirilmiş tıbbi bakım ve sağlığın teşviki ve geliştirilmesi genel başlığı altındaki faaliyetlerin bir kombinasyonu ile bu ölüm modelleri dizisiyle mücadelede şaşırtıcı bir başarı göstermiştir.
Halk sağlığı teşkilatının temelleri, ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında ve 20. yüzyılın ilk yarısında atılmıştır. Belediye ve üst düzey hükümetlerde geliştirilen su sanitasyonu, atık giderme ve gıda kontrolü, yerel ve ulusal hibelerle organize yerel halk sağlığı ofislerinin kurulması ve gelişmiş aşılama teknolojisi bulaşıcı hastalıkların kontrolüne katkıda bulunmuştur. 20. yüzyılın başında, hastalıklar için çok az etkili tıbbi tedavi vardı ancak iyileştirilmiş halk sağlığı standartları, ölüm oranlarının azalmasına ve daha uzun ömürlülüğe neden olmuştur. Tıbbi teknoloji, II. Dünya Savaşı’nın ardından antibiyotikler, antihipertansifler ve antipsikotik maddelerle geliştikçe tedavi ve koruyucu sağlık hizmetlerinde de hızlı bir gelişme gözlenmiştir. Günümüzde, sağlık hizmetlerinin artan maliyetlerini kontrol altına almak ve koruyucu hekimlik kullanımını artırmak için sağlık hizmetlerini organize etmek ve finanse etmek için yeni yöntemler geliştirilmesi, yeni bir ilgiyi ortaya çıkarmaktadır. 20. yüzyılda halk sağlığını geliştirmeye yönelik ulusal ve devlet çabaları, faaliyetler ve finansman programları kapsamında genişleme sürmektedir. Sağlık alanındaki bilimsel yenilikleri özetlediğimizde, gelişmiş beslenme ve yaşam standartlarının yanı sıra, başlıca ölüm nedeni olarak bulaşıcı hastalıkları kontrol etmeye yardımcı olan aşılar ve antibiyotikler gelmektedir. Gelişmiş ülkelerde, geniş ölçekte ulusal veya gönüllü sağlık sigortasının ortaya çıkması, sağlık hizmetlerine erişimi nüfusun yüksek yüzdelerine ulaşmasına katkıda bulunmuştur.
1960’lardan günümüze modern halk sağlığı çağı ile bulaşıcı olmayan hastalıkların epidemiyolojisi ve bunların önlenmesine yönelik çalışmalar odak haline gelmiştir. Diyet ve sigaranın kardiyovasküler hastalıklar ile sigaranın akciğer kanseri üzerindeki etkisini araştıran çalışmalar, kronik hastalıklar için önlenebilir riskleri ortaya koymanın önemini açıkça belirtmiştir. Çevreyle ilgili bu ve benzeri hastalık ve yaralanma çalışmalarının bir sonucu olarak, modern halk sağlığı, sağlığı geliştirme ve tüketici savunuculuğu yoluyla, çeşitli hastalıklar için ölüm ve morbiditenin azaltılmasında önemli bir rol oynamıştır. Erken hastalık ve ölümün önlenmesi için, halk sağlığı ve sağlık hizmeti sağlayıcıları tarafından bugüne kadar geliştirilenlerden daha kapsamlı yaklaşımlara ihtiyaç duyulmaktadır. Uluslararası ve ulusal sağlık kurumlarının herkes için sağlık elde etme amacı için bazı olumsuzlukların ortadan kaldırılması veya kontrol altına alınması gerekmektedir. Bunlar:
- Ciddi eşitsizlikler
- Kaynak eksikliği
- Bazı hizmetlerin diğer alanlara göre ekonomik olarak aşırı değer ifade etmesi
- Rekabet eksikliği
Kaynakları daha etkin kullanmak için sağlık hizmetlerini yönetmek artık her sağlık profesyonelinin endişesi haline gelmiştir. Aynı zamanda, özelleşmiş ve son derece teknik hizmetler de dahil olmak üzere, bakıma sınırsız erişim konusunda kamuoyunun beklentileri yükselmiştir. Varlıklı ya da fakir tüm uluslar sınırlı kaynakları yönetme sorunuyla karşı karşıyadır. Bunun nasıl başarılacağı, Yeni Halk Sağlığı olarak tartışılan önemli bir alandır.
Kaynak: Halk Sağlığı kitabı – Prof.Dr. Eray YURTSEVEN
