Bakteriler, şekillerine göre, gram boyanma özelliğine göre, oksijen ihtiyaçlarına göre ve beslenme şekillerine göre bakteriler olmak üzere 4 gruba ayrılır.
İçindekiler
Şekillerine Göre Bakteriler
Mikroskobik incelemeyle saptanan şekillerine göre bakteriler dört gruba ayrılır.
Yuvarlak bakteriler: Tek ya da koloni şeklinde bulunabilir. Tek olanlarına kokus (coccus) denir. Koloni oluşturanlar ikili gruplar şeklinde (diplococcus), uzun zincir oluşturmuş hâlde (streptococcus) ya da üzüm salkımı şeklinde (staphylococcus) olabilir.
Çubuk bakteriler: Çubuk şeklindeki bakteri (bacillus)nin boyu eninden daha fazladır. Bu tip bakteriler düz ya da hafi f bükülmüş olabilir. Kalınlıkları her taraflarında aynı ya da inceli kalınlı olabilir. Uzun iplik şeklinde olanları da vardır.
Virgül bakteriler: Virgül gibi kıvrımlı olan bakterilere virgül bakteri (vibrio) denir.
Spiral Bakteriler: Çok kıvrımlı olan burgumsu bakterilere spiral bakteri (spirillum) denir.
Gram Boyanma Özelliğine Göre Bakteriler
Bakterileri tanımanın önemli yöntemlerinden biri Gram boyama yöntemi ile boyamaktır. Gram boyama hücre duvarındaki farklılıktan dolayı bakterilerin bir kısmını etkiler.
Gram (+) pozitif olarak adlandırılan bakterilerde hücre duvarı fazla miktarda peptidoglikan içerir. Bu bakteriler boyama yönteminde kullanılan mor renkli boyayı (kristal viyole) içeri alır ve mor boyanırlar. Hücre duvarlarında ince bir peptidoglikan ve üstte lipit tabakası bulunan bakteriler ise mor renkli boya uygulamasından sonra alkol ile muamele edildiklerinde mor boyayı hücre duvarından dışarı bırakır, ikinci damlatılan pembe renkli (safranin) boyayla boyanarak pembe renk alır ve Gram (-) negatif bakteriler olarak adlandırılırlar.
Oksijen İhtiyaçlarına Göre Bakteriler
Bakteriler solunum sırasında oksijen kullanıp kullanmamalarına göre dört gruba ayrılır.
Zorunlu aerobik bakteriler: Yalnız oksijenli ortamda yaşayabilir.
Zorunlu anaerobik bakteriler: Yalnız oksijensiz ortamda yaşayabilir
Geçici anaerobik bakteriler: Normalde oksijenli ortamda yaşayıp oksijen olmayan ortamda da yaşayabilir.
Geçici aerobik bakteriler: Normalde oksijensiz ortamda yaşayıp oksijenli ortamda da yaşayabilirler.
Beslenme Şekillerine Göre Bakteriler
Bakteriler besinlerini elde etme şekline göre ototrof ve heteretrof olmak üzere ikiye ayrılır. Her iki grup da kendi arasında alt gruplara ayrılabilir.
Ototrof Bakteriler
Kendi besinini kendi yapar. Ototroflar besinlerini yaparken gerekli olan enerjiyi ışıktan ya da kimyasal maddelerden sağlama durumlarına göre iki gruba ayrılır.
Fotoototrof (Fotosentetik) Bakteriler: Besinlerini fotosentez yoluyla üreten bakteriler enerji kaynağı olarak güneş ışığını kullanır. Fotosentez sırasında genellikle CO2
ve H2 O, bazıları H2 O yerine H2 S (hidrojen sülfür) kullanır.
Kemoototrof (Kemosentetikler) Bakteriler: Bu bakteriler besin sentezinde enerji kaynağı olarak ışık enerjisi yerine kimyasal enerji kullanır. Bu amaçla Fe2+ (Demir) iyonlarından, H2 S (Hidrojen sülfür) ve NH3 (Amonyak)’tan kimyasal tepkimelerle enerji elde eder, bu enerjiyi besin sentezinde kullanırlar. Toprakta bulunan azot da yine bu bakterilerin etkisiyle bitkilerin kullanabileceği hâle dönüşür.
Kemoototrof bakterilere nitrit, nitrat , sülfür ve demir bakterileri ile baklagil kökünde yaşayan rizobiumlar örnek olarak verilebilir.
Heterotrof Bakteriler
Bu grup bakteriler ihtiyaç duydukları tüm besin maddelerini başka canlıların ürettikleri maddelerden karşılar. Heterotroflar besinlerini karşılama şekillerine göre iki gruba ayrılır.
Parazit bakteriler: İhtiyaçları olan besin maddelerini birlikte yaşadıkları canlıdan sağlar. Hastalık yapanlarına patojen bakteriler denir.
İnsanda patojen bakteriler; şarbon, besin zehirlenmesi, tifo, tetanos, verem, difteri, boğaz enfeksiyonları, zatürre, menenjit, kolera, frengi gibi hastalıklara neden olur.
Saprofit bakteriler: Bu gruptaki bakteriler ayrıştırıcı organizmalardandır. Bu bakteriler toprakta yaşar. Hücre dışına salgıladıkları enzimlerle bitki, hayvan ölüleri ve atıklarındaki organik maddeleri daha küçük maddelere parçalar.
Bakterilerin biyolojik ve ekonomik önemi, insan sağlığı ile ilişkisi araştırıldığında, hem yararlı hem de zararlı etkileriyle insan yaşamını yakından ilgilendiren organizmalardır.
Patojen bakterilerin ürettikleri toksin gibi metabolizma ürünleri, üzerinde yaşadıkları organizmaya zarar verir, onu hastalandırır hatta organizmanın ölümüne neden olabilir.
Clostridium botulinum oksijensiz şartlarda ürettiği toksinle yiyeceklerin, konservelerin bozulmasına ve besin zehirlenmesine neden olur. Bu toksin bazı hastalıkların tedavisinde ve kozmetik alanında kullanılmaktadır.
Parazit bakteriler, üzerinde yaşadıkları canlıya iyi uyum sağlamışlarsa fazla zarar vermez. Üzerinde yaşadığı konak canlı öldüğü zaman bakterinin barınağı da ortadan kalkar. İnsanın sindirim sisteminde ortak yaşayan pek çok bakteri, besin artıklarının bağırsakta ayrışmasını sağlar. Bu bakteriler zararsızdır. Hatta K, E ve bazı B vitaminlerini vb. sentezleyerek yararlı olur.
Antibiyotikler, virüsler dışında hastalık yapan mikroorganizmaların üremesini engelleyen hatta onları yok edebilen doğal ya da sentetik maddelerdir. Antibiyotikler, uygun kullanılmadığı zaman vücuttaki hastalık etkeni bakteriler mutasyona uğrayarak bu ilaca karşı direnç kazanır. İlaç artık o bakteriye etki edemez. Böylelikle hastalıklar, zamanla tedavi edilemeyecek boyutlara ulaşabilir. Antibiyotiklerin rastgele kullanılması, vücuda yararlı bazı bakterilerin yok olmasına da neden olur.
Bakterilerden ekonomik alanda da yararlanılmaktadır. Bazı besinlerin bozulması, bakterilerin zararlı faaliyeti ile olur. Bu faaliyetler kontrol altına alındığında yararlı hâle dönüşebilir. Yoğurt, peynir, sirke, turşu hazırlama bu yöntemle sağlanır. Bütanol, aseton, metan, asetik asit, laktik asit gibi maddeler de yine bakteriler kullanılarak üretilir.
Biyolojik mücadele çalışmalarında, zehirli madde üreten bakteriler kullanılarak zararlılarla savaşılır. Özüt olarak üretilip tarla bitkileri üzerine püskürtülen bu bakteriler, bitkiyi yiyen zararlı böceklerin ölümüne neden olur. Sıtma ile savaşta da sivrisineklere karşı bu yöntem kullanılmaktadır.
Saprofit bakteriler, doğada sınırlı miktarda bulunan maddelerin dönüşümünü ve tekrar kullanılmasını sağlar. Saprofit bakteriler, organik maddeleri çürüterek kendileri için besin ve enerji elde ederken oluşan organik ve inorganik maddeler toprağın zenginleşmesine neden olur.
Fotoototrof bakterilerden siyanobakterilerin ürettiği oksijen dünyada yaşamın devamı için önemlidir. Bazı türleri de atmosferdeki azotu kullanır. Bu yolla diğer canlılar için proteinlerin sentezine de kaynak oluşturur.
Hem kısa sürede çoğalmaları hem DNA’larının basit olması nedeniyle, hücre metabolizması ve moleküler biyoloji ile ilgili yapılan çalışmalarda bakterilerden yararlanılmaktadır. Antibiyotikler, insülin gibi bazı hormonlar, aşılar, serumlar, kanser tedavisinde kullanılan kimyasal maddeler biyoteknolojik yöntemlerle bakterilerden elde edilmektedir.
Bakterileri çeşitli ortamlardan kolaylıkla elde edebiliriz. Laboratuvarda hazırlayacağınız basit bir kültürle öğrendiklerinizi uygulayabilmek için “Bakterileri gruplandıralım” etkinliğini yapınız.
