Protista, nemli topraklarda, küçük su birikintilerinde, hayvanların vücut sıvılarında vb. çok farklı ortamlarda yaşar.
Protista türlerinin çoğu bir hücrelidir. Bu bir hücreliler ökaryot hücre yapısına sahip mikroskobik canlılardır. Basit yapılı olmalarına rağmen çok hücreli organizmalarda görülen yaşamsal faaliyetlerin tümünü sitoplazmalarındaki organellerde gerçekleştirir. Protista alemindeki bir hücreliler beslenme bakımından ökaryotların en fazla çeşitlilik gösteren grubudur.
Protista âlemi bugün tanımlanabilen 215.000 farklı canlı türünü kapsamaktadır. Bilim insanları bu âlemi çeşitli gruplar altında toplamaktadır. Biz protista çeşitlerini 6 grupta inceleyeceğiz.
İçindekiler
Kamçılar
Hareket organeli olarak bir ya da birkaç kamçı bulunduran bir hücreli canlılardır. Bazı kamçılılar kloroplast taşır. Çoğalmaları ikiye bölünme ile olur.
Euglena (öglena) ve Trypanosoma (tripanozoma) kamçılıların en tanınmışlarıdır. Tripanozoma omurgalı hayvanların kanında parazit olarak yaşayan kamçılı bir hücrelidir. Uyku hastalığına neden olan tripanozoma türleri çeçe sineğinin ısırmasıyla insana taşınır. Uyku hastalığı Afrika’da yaygın olarak görülür.
Öglena türleri, kloroplast taşıdıkları için besinlerinin bir kısmını kendileri sentezler, bir kısmını da dışarıdan hazır alır.
Öglenaların bazı bölgelerde aşırı çoğalması sonucu oluşan atık maddeler balık ve diğer deniz hayvanları için zehir etkisi de yapabilmektedir.
Kök Ayaklılar
Beslenme ve hareketlerini yalancı ayaklarıyla sağlayan bir hücreli canlılardır. Bazı türlerde sabit bir hücre şekli bulunmazken bazılarında kalsiyum karbonat ya da silisten yapılmış kabuk bulunur.
Kamçılılar ve sillilere göre daha az organel içerir. Bu yüzden basit yapılı organizma sayılır.
Kök ayaklıların Amoeba (amip), Foraminifera, Radiolaria (ışınlılar) gibi çeşitleri vardır.
Amipler tatlı sularda yaşar. Besinlerini yalancı ayaklarıyla dış ortamdan alır ve sitoplazmalarında bulunan besin kofulları içinde sindirir. Aşağıdaki şekilde amibin hücre yapısı görülmektedir. İnsan bağırsağında amipli dizanteriye neden olan türleri, parazit olarak yaşar ve oldukça tehlikelidir.
Sporlular
Sporluların hareket organelleri yoktur. Besinlerini bulundukları ortamdan hazır alır. Besin kofulu ve kontraktil koful bulunmaz. Omurgalı ve omurgasız hayvanların doku hücrelerinde parazit olarak yaşayan canlılardır. Çoğalmaları eşeysiz üremenin eşeyli üremeyi takip ettiği iki evrede gerçekleşir.
Gregarina, Plasmodium, Eimeria bu grubun örneklerindendir.
İnsanlarda sıtma hastalığına neden olan Plasmodium malaria da bu gruba tipik bir örnektir. Plasmodium, anofel cinsi bir sivrisineğin dişisi tarafından insana taşınır ve alyuvarlarda çoğalır. Çoğalan parazitlerin alyuvarları parçalayıp kana karışması sırasında insanda hastalık belirtileri (titreme, ateş) ortaya çıkar.
Protistlerin insan sağlığı üzerindeki etkilerini ve neden oldukları hastalıkları öğrenmek amacıyla aşağıdaki etkinliği yapınız.
Silliler (Kirpikliler)
Sillilerin çoğu tatlı sularda bir kısmı da denizlerde yaşar. Sillilerde hücre ağzı ve anal açıklık bulunur. Çeşitlilik gösteren silliler grubu harekette ve beslenmede kullandıkları siller nedeniyle bu adı almışlardır.
Sillilerin yapılarında büyük ve küçük çekirdek olmak üzere iki tip çekirdek bulunur. Büyük çekirdek hücrenin metabollik olaylarını ve eşeysiz üremeyi kontrol eder. Küçük çekirdek ise eşeyli üremeden sorumludur.
Silliler besinlerini dışarıdan hazır olarak alan heterotrof organizmalardır. Yaşadıkları ortamdaki bakteriler, diğer protistler, bazı fotosentetik bir hücreliler, organik besin parçacıkları besinleridir. Silliler bu besinleri hücre ağzından fagositozla alır.
Tatlı sularda yaşayan silliler kontraktil kofulları aracılığıyla hücreye giren fazla suyu dışarı atar.
Sillilerde hücre şeklinin sabit kalmasını sağlayan, hücre zarının altında ve sillerle bağlantılı bir mikrotübül sistemi bulunur.
Paramecium, Spirostomum (Sipirostomum), Euplotes (Öplotes), Stentor (Sitentor) bu grubun örneklerindendir.
Algler
Deniz kenarında fırtınadan sonra, kumsalda marul görünümündeki yaprakları birçok kişi görmüştür. Alg olarak adlandırılan bu canlıların çoğu tatlı suda ve denizde yaşar.
Ökaryot canlılardan olan alglerin bazıları bir hücrelidir. Örneğin, diatom (diyatom), Chlamydomonas (klamidomonas). Bazıları ise çok hücrelidir. Örneğin, Ulva (deniz marulu), Ulothrix (ulotriks), Sargassum, Pandorina.
Çok hücreli alglerde doku farklılaşması yoktur. Bu nedenle gerçek kök, gövde, yaprak gibi organları gelişmemiştir. Algler klorofil pigmentini bulundurdukları için fotosentez yaparak kendi besinlerini kendileri üretebilir. Bu yüzden suda yaşayan heterotrof canlıların besin ve oksijen kaynağıdır. Yeryüzünde üretilen besin ve oksijenin büyük çoğunluğu algler tarafından sağlanmaktadır. Eşeyli ve eşeysiz ürer.
Algler bir ya da çok hücreli olmanın dışında taşıdıkları pigmentlere göre de gruplandırılır. Bu gruplar yeşil algler, kahverengi (esmer) algler, altın sarısı ve kırmızı alglerdir.
Protistler biyolojik ve ekonomik önemi olan organizmalardır. Bu organizmalardan bir tür yeşil alg olan deniz marulu besin olarak tüketilebilir. Özellikle Asya’da deniz kıyısında yaşayan insanlar besin olarak tüketilen algleri hasat ederler. Diyatomlar; diş macunu yapımında, izolasyon ve filtrelerde kullanılmaktadır.
Esmer alglerden olan Laminaria’dan çorba yapımında yararlanılır. Kırmızı ve kahverengi alglerin hücre duvarlarında jel oluşturan maddeler ayrıştırılarak gıda katkı maddesi yapılır. Bu maddeler puding, mayonez gibi besinler için kıvam artırıcı olarak kullanılır. Mikrobiyolojik kültür ortamlarının hazırlanmasında jel oluşturan madde olarak görev alır. Plastik, deodorant, boya, yapay tahta üretiminde de kullanılır.
Cıvık Mantarlar
Cıvık mantarlar nemli ve organik maddelerin zengin olduğu ortamlarda yaşar. Bol yağışlı bir günün ardından ormanlık alanlarda çürümekte olan yaprak ve dalların üzerinde, ağaç gövdelerinde, cıvık mantarları görebilirsiniz. Parlak renkli ve küflere benzeyen görünüşleri ile ayırt edebilirsiniz. Cıvık mantarlar serbest yaşayan, amip gibi hareket eden, hücre duvarı olmayan ökaryot organizmalardır. Amipsi hareketlerle besinlerini alır. Cıvık mantarların üremeleri eşeysiz ve eşeyli olur. Ayrıştırıcı organizmalar olduklarından madde döngülerinde rol oynar.
Dictyostelium (Diktiyostelyum), Ceratiomyxella (Seratiyomiksela), Arcyria (Arkriya) cıvık mantar örnekleridir.
