Canlıların yaşamına devam edebilmesi için sadece karbonhidrat, yağ ve protein almaları yeterli değildir. Bunları kullanabilmesi ve bazı özel fonksiyonlar için az miktarda yardımcı maddelere de ihtiyaç duyar. Bu maddelerin bir kısmı vitaminlerdir.
Vitaminler, düzenleyici maddelerdir ve bileşik enzimlerin koenzim bölümünü oluşturur. Sadece bitkiler ihtiyaç duydukları tüm vitaminleri sentezleyebilir. Vitaminler enerji vermez ve hücrelerde yapı birimi olarak kullanılmaz. Hücre zarından geçebilecek büyüklükte olduklarından sindirilmeden kan dolaşımına katılır. Beslenme ile yeteri kadar alınmazsa öncelikle kandaki vitamin miktarı azalır. Yetersiz beslenme devam ederse hücredeki vitamin düzeyi düşerek ilgili metabolik reaksiyon bozulur.
Vitaminler suda çözünen ve yağda çözünen olmak üzere ikiye ayrılır. Suda çözünen vitaminler (B ve C) vücutta depo edilmediğinden günlük olarak alınır ve fazlası idrarla atılır. Yağda çözünen vitaminler (A, D, E ve K) vücutta depo edilebilir ve dokularda aşırı birikimi toksik etki yapar. Bu durumda vitamin zehirlenmesi (hipervitaminoz) meydana gelir. Suda çözünen vitaminlerin eksikliğinde hastalık etkeni yağda çözünene göre daha çok önce çıkar.
İçindekiler
Suda Çözünen Vitaminler
B Grubu Vitaminleri
- Genellikle et, süt, yumurta, karaciğer, yeşil sebzeler, kuru yemiş, tahıllar ve meyvelerde bulunur.
- Bazı bileşik enzimlerin yapısında koenzim olarak iş yapar.
- Bazı B vitaminleri insanın kalın bağırsağında yaşayan bakteriler tarafından üretilebilir.
- B grubu vitamin eksikliğinde berberi, pellegra, yorgunluk, kaslarda kramp, anemi, saç dökülmesi, sinirsel bozukluk, zihin bulanıklığı ve erken bunama görülebilir.
C Vitamini
- Genellikle taze sebze ve meyvelerde bulunur.
- Hava ile temas ettiğinde ya da sıcaklığın etkisiyle çabuk bozulur.
- Antioksidan (kanser önleyici) işlevleri vardır.
- Bağışıklık sisteminin güçlenmesinde ve diş sağlığının korunmasında etkilidir.
- C vitamini eksikliği diş eti kanaması, hâlsizlik, eklemlerde ağrı ve yaraların geç iyileşmesi şeklinde kendini gösteren skorbüt hastalığına sebep olabilir.
- Kan hücrelerinin yapımı için gerekli olan demir ve folik asitin kana geçmesini kolaylaştırıp kansızlığı önlemede etkilidir.
- Uzun süreli eksikliğinde kılcal damarlarda çatlama ve diş eti çekilmesi görülebilir.
Yağda Çözünen Vitaminler
A Vitamini
- Et, karaciğer, balık, süt, yumurta ve tereyağı gibi hayvansal gıdalarda; koyu yeşil ve turuncu renkli sebzelerde bolca bulunur.
- Besinlerle provitamin A şeklinde alınıp ince bağırsak ve karaciğerde A vitaminine dönüşür.
- Eksikliğinde deride keratin miktarı artar ve pul pul dökülmeler görülür.
- Bağışıklığın güçlenmesine etki eder. Kızamık hastalığında A vitamininin önerilmesinin nedeni budur.
- Uzun süreli A vitamini eksikliğinde gece körlüğü oluşabilir.
- Hücre farklılaşmasındaki rolünden dolayı A vitamini, sperm oluşumu ve embriyonun gelişimi için gereklidir.
D Vitamini
- Et, karaciğer, balık, süt, yumurta ve tereyağı gibi besinlerde bulunur.
- Besinlerle provitamin D şeklinde alınıp güneş ışığının etkisiyle deride D vitaminine dönüşür.
- D vitamini sıcaklığa dayanıklıdır, fakat hava ile temas ettiğinde ve ışığın etkisiyle yapısı bozulabilir.
- D vitamini eksikliğinde besinlerle alınan kalsiyum ve fosfor mineralleri, ince bağırsaktan yeterince emilemez. Bunun sonucunda çocuklarda raşitizm, yetişkinlerde osteomalazi hastalıkları oluşur. Her iki hastalıkta da kemik mineral yoğunluğunda bozulma ve kemiklerde yumuşama söz konusudur. Çocuklarda tedavi gecikirse uzun kemiklerde şekil bozuklukları ortaya çıkar.
- D vitamininin vücuda normalden fazla alınması eklemlerin ve yumuşak dokuların kireçlenmesine neden olur.
E Vitamini
- Genellikle tahıllarda, yumurta sarısında, kuru yemişlerde, yeşil yapraklı bitkilerde ve bitkisel yağlarda bulunur.
- Antioksidan (kanser önleyici) özellik gösterir. Hücre metabolizması sonucu oluşan ve zehir etkisi gösteren hidrojen peroksitin (H2O2) parçalanmasında etkilidir.
- E vitamini eksikliği erkeklerde sperm üretiminin azalmasına, kadınlarda rahim fonksiyonlarının bozulmasına, kasların zayıflamasına, alyuvarların parçalanmasına ve hücrelerde zar yapısının bozulmasına neden olur.
K Vitamini
- Genellikle karaciğer ve yeşil sebzelerde bulunur.
- İnsanın kalın bağırsağında yaşayan bakteriler tarafından üretilir.
- Oksijenli solunumda ve kanın pıhtılaşmasında görev alan bazı enzimlerin kofaktörü olarak iş yapar.
- K vitamini eksikliğinde kanın damar dışında pıhtılaşma süresi uzar.
Vitaminlerin Genel Özellikleri
- Yapı maddesi veya enerji kaynağı olarak kullanılmaz.
- Düzenleyici ve direnç artırıcı olarak kullanılırlar.
- Enzimlerin yapısına katılarak katalizör olarak görev yapar.
- Bitkilerde fotosentez reaksiyonları ile doğrudan üretilebildikleri gibi, hayvanlarda öncül maddelerden dönüşüm reaksiyonlarıyla da üretilir.
Vitaminler sağlıklı büyüme ve yaşam için mutlaka belirli miktarlarda alınması gereken moleküllerdir. Uzun süre vitamin alınmaması çeşitli hastalıklara neden olabilir.
Vitaminler yağda çözünen ve suda çözünen vitaminler olmak üzere iki temel grupta incelenir.
Yağda çözünen vitaminler
A vitamini
A vitamini; karaciğer, balık yağı, tereyağı ve yumurta sarısında bulunur. Görme pigmentlerinin yapısına katılır. Kemiklerin gelişimi ve üreme için gereklidir. A vitamini eksikliğinde önemli hastalıklar ortaya çıkar. Örneğin; gece körlüğü, kalp ve böbrek hastalıkları, halsizlik, deride kuruma ve pullanma.
D vitamini
D vitamininin ön maddesi, karaciğer, tereyağı, yumurta sarısı, balık yağı ve süt gibi besinlerle vücuda alınır. Bu ön madde, güneşin ultraviyole ışınları ile D vitaminine dönüşür. D vitamini kalsiyum ve fosforun emilmesini ve kemiklerde depo edilmesini sağlar. Eksikliğinde vücuttaki kalsiyum ve fosfor dengesi bozulur. Bu durum diş ve kemik sağlığını olumsuz etkiler. D vitamini eksikliğinde çocuklarda, raşitizm, büyüklerde kemik erimesi ortaya çıkar.
E vitamini
Hücre zarının korunması ve damar tıkanıklığının önlenmesi için E vitamini tüketimi önemlidir. Ayrıca E vitamini vücutta kontrolsüz hücre bölünmesini önleyerek tümör oluşumunu engeller. Alzheimer hastalığının ilerlemesini yavaşlatması sebebiyle oldukça önemli bir vitamindir. Bitkisel yağlarda, tahıl tanelerinde, yeşil yapraklı sebzelerde çok miktarda bulunmaktadır. E vitamini eksikliğinde kısırlık, kaslarda yorgunluk, karaciğer hastalıkları, kırmızı kan hücrelerinin kolayca parçalanması gibi sorunlar görülmektedir.
K vitamini
K vitamini kanın pıhtılaşmasında ve yaraların iyileşmesinde etkilidir. Ispanak, karnıbahar, lahana, domates, soya fasulyesi, pirinç kepeği ve yulaf filizlerinde bol miktarda bulunur. Ayrıca kalın bağırsakta bulunan bakteriler tarafından da sentezlenir.Bilinçsiz antibiyotik kullanımının verdiği zararlar sonucu bağırsaktaki faydalı olan bu bakteriler zarar görür. Bu da K vitamini eksikliğine neden olur. K vitamini eksikliğinde vücudun bağışıklık sistemi zayıf düştüğü için hastalıklara yakalanma riski artar. Yaralar daha geç iyileşir ve kanın pıhtılaşmasında sorunlar ortaya çıkar.
Suda çözünen vitaminler
C vitamini ile B grubu vitaminler bu gruba girer. Suda çözünen vitaminler, B12 vitamini hariç vücutta depo edilmez fazlası idrarla beraber atılır. Bu yüzden günlük olarak tüketilmeleri gerekmektedir. Uzun süre vitamince fakir gıdalarla beslenen insanlarda ilk önce suda çözünen vitaminlerin eksikliği görülür.
B grubu vitaminler
B grubu vitaminlerin çoğu, enzimlerin yapısına katılarak keonzim olarak görev yapar. Örneğin; solunum enzimlerinin yapısına katılan koenzimlerin çoğu B grubu vitaminlerden oluşur. B grubu vitaminler genellikle et, süt, yumurta, hububat, karaciğer, yeşil sebzeler, yer fıstığı ve soya fasulyesinde bulunur. Ayrıca B grubu vitaminlerin bazı çeşitleri bağırsaklarda yaşayan bakteriler tarafından da üretilmektedir. B grubu vitaminlerinin eksikliğinde pellegra, beriberi ve anemi (kansızlık) gibi hastalıklar baş gösterir. Pellegra hastalarında başta psikolojik sorunlar olmak üzere ishal, kansızlık, cilt enfeksiyonları ve ağız içinde yaralar görülür. Beriberi ise bir sinir sistemi hastalığıdır.
C vitamini
C vitamini vücut direncini artırır. Taze sebze ve meyvelerde bulunur. Sıcaklığın etkisiyle çok çabuk bozulur. Bu yüzden pişirilen sebze ve meyvelerde C vitamini kaybı olur.
C vitaminin kısa süreli eksikliğinde enerji metabolizması bozulduğu için can sıkıntısı, tembellik, çabuk heyecanlanma, eklem ağrısı gibi durumlar; uzun süreli eksikliğinde ise kılcal damar çatlamaları ve buna bağlı deri altı kanamaları, deride tahribatlar, eklemlerde şişme ve ağrı görülür. Ayrıca C vitamini eksikliği; diş eti kanamaları, diş etlerinin çekilmesi ile başlayan ve diş kayıpları ile sonuçlanan skorbüt hastalığına neden olur.
Ayrıca bakınız:
