Bitkilerin Yapısı: Meristem (Bölünür) Doku

Yeryüzünün temel üreticilerinden olan bitkilerin yaklaşık 250.000’ini çiçekli bitkilerin oluşturduğu tahmin edilmektedir. Bitkiler besin ve oksijen ürettiklerinden canlılığın devamı için önemlidir.

Çiçekli (tohumlu) bir bitki kök, gövde, yaprak, çiçek ve meyve gibi organlardan oluşur. Bitkilerin organları kök sistemi ve sürgün sistemi olmak üzere iki temel sistemden oluşur. Kök; su ve minerallerin topraktan alınarak bitki tarafından kullanılmasını sağlar ayrıca bitkiyi toprağa bağlar. Bazı bitkilerde de besin depolar.

Sürgün sistemi; toprak üstünde bulunan gövde, yapraklar, çiçekler ve meyvelerden oluşur. Gövde; kök ile yapraklar arasındaki madde iletiminden sorumlu ve yaprakları, çiçekleri, meyveleri taşımakla görevlidir. Yapraklar, fotosentezi; çiçekler, üremeyi; meyveler ise tohumun korunmasını ve yayılmasını sağlar.

Bitkisel Dokular

Benzer görevlere sahip bitkisel hücreler bir araya gelerek bitkisel dokuları oluşturur. Bunlar; meristem doku, temel doku, iletim doku ve örtü dokudur.

1) Meristem (Bölünür) Doku: Bitkinin kalınlaşmasını ve uzamasını sağlayan, mitoz bölünme yapabilme yeteneğindeki hücrelerin oluşturduğu dokudur.

Meristem doku hücrelerinde;

• Hücreler arası boşluk yok denecek kadar azdır.
• Bölünerek yeni hücreler üretirler. Oluşan bu hücrelerin bazıları meristem doku özelliği gösterirken, bazıları da farklılaşarak diğer dokuları oluştururlar.
• Büyümede etkili olan hormonları salgılarlar.
• Hücreleri küçük, ince çeperli, küçük kofullu, bol sitoplazmalı ve büyük çekirdeklidir.
• Metabolizmaları hızlıdır.
• Klorofil taşımadıklarından fotosentez yapamazlar.

Bir bitkinin büyüme ve gelişmesinde farklı meristem doku çeşitleri görev yapar. Bunlar, uç (apikal) meristem ve yanal (lateral) meristemdir.

Uç meristemler; bitkinin kök, gövde, dal ucu gibi kısımlarında yer alırlar. Uç meristem, gövde ve kökte primer (birincil) büyüme olarak adlandırılan dikey uzamanın gerçekleşmesini yani boyca büyümesini sağladığından primer meristem olarak da adlandırılır. Kök ucunda bulunan meristem doku hücreleri; kökü uç kısmından uzatarak, kökün toprağın derinliklerinden daha fazla su ve mineral bulmasına olanak sağlar. Gövde ucundaki meristem doku hücreleri de, bitkinin gövdesini uç kısımdan uzatarak yaprak, çiçek gibi organların daha fazla ışık ve karbondioksit almasını sağlar.

Kökün ucunda yer alan kaliptra (kök şapkası) denilen kısım kök ucu meristemini korur. Kaliptra, kayganlaştırıcı bir madde salgılayarak kökün toprak içinde daha rahat uzamasında, köklerin yer çekimi doğrultusunda büyümesinde de etkilidir.

Sekonder (ikincil) büyüme ise parankima dokusu hücrelerinin hormonların etkisiyle yeniden bölünme özelliği kazanması sonucu oluşmuş hücrelerin oluşturduğu dokudur. Bazı çok yıllık bitkilerin kök ve gövdelerinin kalınlaşmasını sağlar. Lateral meristem, damar (demet = vasküler) kambiyumu ve mantar kambiyumu olmak üzere iki çeşittir.

Damar kambiyumu, kök ve gövdenin enine kalınlaşmasını sağlar. Ayrıca iletim doku elemanları olan ksilem (odun boruları) ve floem (soymuk boruları) oluşmasında da görevlidir. Odunsu bitkilerde kökü ve gövdeyi dışarıdan kuşatan mantar dokuyu ise mantar kambiyumu oluşturur. Gövdenin enine büyümesi sonucunda dıştaki koruyucu tabakaları parçalandığında, mantar kambiyumu bölünerek bu tabakaların düzenli olarak yenilenmesini sağlar. Ağacın dış kısmında yer alan mantar doku ayrıca bitkiyi elverişsiz çevre şartlarından ve hastalık yapıcılardan korur.

Özellikle ılıman bölgelerde yaşayan ağaçların gövdesinden enine kesit alındığında iç içe birçok halka görülür. Bu halkaların her biri bir yıl içinde meydana gelen iletim dokusu elemanı olan ksilemdir. Bunlara büyüme (yaş) halkaları denir. Gövdenin içinde kabuğun altındaki halkalar genç, merkeze yakın olan halkalar ise yaşlıdır. Ilıman bölgelerde ağaçlar genel olarak ilkbaharda büyümeye başlar, sonbaharda durur. Bu süreye büyüme mevsimi denir. Büyüme mevsiminin erken döneminde oluşan ilkbahar odununun hücreleri büyük ve hücre duvarları inceyken; büyüme mevsiminin sonuna doğru oluşan sonbahar odununun hücreleri daha küçük ve hücre duvarları kalındır.

Bundan dolayı ilkbahar odununun yoğunluğu sonbahar odununun yoğunluğundan daha azdır. Bu yoğunluk farkı ilkbahar odununun açık renkli, sonbahar odununun ise koyu renkli halkalar şeklinde görülmesine neden olur. Ağacın yıllık halka genişliği o yıldaki iklimle ilişkilidir. Işık, sıcaklık, yağış ağacın gelişmesi için uygunsa oluşan yaş halkası geniş, uygun değilse dar olur. Bu bilgiye dayanarak, çok yaşlı ağaçların odun halkaları incelenir ve eski dönemlerden günümüze iklim değişiklikleriyle ilgili ipuçları elde edilir. Türkiye gibi ılıman bölgelerde yaşayan ağaçlarda da enine kalınlaşma sırasında yaş halkaları oluşur.